Bevlogen conferentie over rechtvaardige inkomensverdeling begint én eindigt met gemengde gevoelens

Hartverwarmend en pijnlijk. Inspirerend en frustrerend. Bevlogen in het veld en met politieke overview. Zoals directeur-bestuurder Han von den Hoff van Burgerkracht Limburg al aangaf in zijn openingswoord: de conferentie ‘Op weg naar een rechtvaardige inkomensverdeling’ van afgelopen vrijdag 26/11 was een middag vol gemengde gevoelens. De bijeenkomst i.s.m. het stoppende Wittemer Beraad, riep op om vooral door te gaan. De passie en noodzaak om ingesleten systemen te veranderen en de mens centraal te stellen is er nog altijd, maar het blijkt verre van een eenvoudige klus.

“Ik sta hier met gemengde gevoelens. Ik ben al 25 jaar aanwezig bij bijeenkomsten als deze. Hoezo is dit nog nodig in een land als Nederland?” Met die woorden opent Von den Hoff de conferentie van vrijdag in een gevulde kloosterbibliotheek in Wittem. De stoelen, die op anderhalve meter van elkaar staan, zijn allemaal bezet.

De achtergrond van de gepassioneerde aanwezigen is divers: experts, bevlogen burgers, ervaringsdeskundigen en gepassioneerde medewerkers uit de sociale wereld. Zoals de directeur het verwoord: “De sombere gedachte die ik hiervoor uitsprak, wordt gecompenseerd door de zaal die ik voor me zie: een groep mensen die niet alleen goed samenwerken met de overheid, maar ook zelf verantwoordelijkheid nemen. Het is namelijk ónze samenleving, niet die van de overheid.”

Tweestrijd
De tweestrijd die Von den Hoff aanstipt in zijn welkomsttoespraak, blijft een rode draad tijdens de conferentie: hoe zorg je dat het systeem in dienst staat van de mens, in plaats van andersom? Want dat systemen gemaakt om anderen te helpen, zoals de toeslagenwet, nogal eens de mist ingaan, wordt ook nu weer pijnlijk duidelijk. Mariska Schols, moeder van vijf kinderen en gedupeerde van de toeslagenaffaire, vertelt in tranen haar schrijnende verhaal. “Ik had niet verwacht dat het me nog zo zou raken, maar ik werd emotioneel van het ongeloof dat ik zag op de gezichten van de mensen in het publiek.”

Hoewel onvoorstelbaar, het is toch echt gebeurd, blijkt uit het verhaal van Schols. “Mijn eerste kind is geboren in 2008, de tweede in 2009. Toen mijn derde in 2013, net als de eerste twee, naar de kinderopvang moest, kwam er een probleem. De Belastingdienst vertelde me dat mijn eerste twee kinderen ‘niet bestonden’. Ik moest de kinderopvangtoeslag die ik ontvangen had, terugbetalen. Dat was 89.000 euro, met daarbij het verzoek om het binnen zes weken over te maken.”

En deze terugvordering ging het gezin van Schols niet in de koude kleren zitten. Er kwam rente op rente, boete op boete. Er werd beslag gelegd op bankrekeningen, auto’s en lonen van haar en haar man. Het gezin kon rekeningen niet langer betalen en zat zonder water en stroom thuis.

“We zijn al elf jaar lang bang; Bang dat er weer een deurwaarder op de stoep staat, er weer een faillissementsverzoek op de mat valt. kinderen zijn zelfs even uit huis geplaatst; zelfs Bureau Jeugdzorg heeft geen boodschap aan de situatie waar we buiten onze schuld in terecht zijn gekomen. Van die langdurige stress en het negentig uur in de week werken, kreeg mijn man een hersenbloeding. Hij was toen 36 jaar.”

Menselijke maat
Dat het systeem gebreken kent, blijkt ook uit de keynote speech van prof. dr. Gijs Vonk. Hij doet samen met zijn collega dr. Barbara Brink onderzoek naar het toeslagen- en bijstandssysteem. Zij proberen de vraag te beantwoorden hoe de hulpmiddelen van de overheid daadwerkelijk kunnen helpen. Zijn antwoord: minder strenge regels, meer ruimte voor individuele benaderingen. Vonk: “De menselijke maat komt namelijk niet vanzelf, die moeten we organiseren.”

Want ook Vonk kan enkele ongelooflijke voorbeelden oplepelen die hij heeft gezien in de tijd dat hij onderzoek doet naar dit onderwerp. Zo vertelt hij het verhaal van Pim Bunk uit Naaldwijk: een man die na een slechte periode, waarin hij scheidde en werkeloos raakte, een uitkering aanvroeg. Die krijgt hij niet, vanwege zijn Walt Disney-verzameling, die onder meer bestaat uit 60.000 stripboeken en vele actiefiguren en ander promotiemateriaal. Omdat hij met deze verzameling de maximale vermogenseis van 50.000 euro overschrijdt, stelt de overheid dat hij geen bijstand krijgt tot hij zijn geliefde spullen verkoopt. Hoewel hij ondertussen de cartoonverzameling van de hand heeft gedaan, is de relatie met het sociaal domein dermate verslechterd dat hij nog steeds zijn aanvraag niet rond krijgt.

Dichtgetimmerd
De verhalen, die veel van de aanwezigen in het hart raken, lijken de kern van het probleem. Mensen die door het systeem in de steek gelaten worden; die door een raamwerk dat dichtgetimmerd is met regeltjes en voorwaarden, worden tegengewerkt. Verander het dan, is het eerste wat in velen zal opkomen. Uit het gesprek met de (digitaal) aanwezige Eerste en Tweede Kamerleden Pieter Grinwis (ChristenUnie), Renske Leijten (SP) en Peter Essers (CDA), blijkt dat ook de politiek welwillend is, maar dat verandering een stuk gemakkelijker gezegd dan gedaan is.

Dat er iets mis is met het systeem, daar zijn de politici het over eens. Leijten, die samen met Pieter Omtzigt (voormalig CDA) de toeslagenaffaire aan het licht bracht, benoemt dat de fraudeopsporing binnen het toeslagensysteem totaal ontspoord is. Het beeld van profiteur, als iemand hulp vraagt aan de overheid, moet echt verdwijnen. Grinwis vindt het verbijsterend dat we de meeste moeite vragen van de mensen de het minste geld, de minste tijd en de minste ruimte in hun hoofd hebben. Terwijl we vrijwel niks vragen van mensen die meer van dat alles hebben.

Ook Essers ziet de problematiek die toeslagen met zich meebrengen: ”De weg naar de hel, zoals die van mevrouw Schols, is geplaveid met goede bedoelingen. Toch hebben we de gevaren die het toeslagensysteem met zich meebracht totaal onderschat. Wie heeft bedacht dat wanneer je één klein foutje maakt, je 100 procent van de toeslagen moet terugbetalen, heeft niet aan de mens gedacht. Mensen worden onterecht gecriminaliseerd.”

Maar dat het ingewikkeld is, is zeker. Aan kleine knoppen draaien om grote invloed te hebben, is nauwelijks mogelijk, volgens de politici. De wil en drive is er, maar met de zeer verouderde systemen bij de Belastingdienst, complexiteit om een heel systeem te veranderen en de politieke processen die meespelen, is het een veelkoppig monster om te bevechten. Grinwis: “Dit is iets waar meerdere kabinetsperiodes overheen gaan.”

Hoe dan?
De vraag die blijft leven is: hoe dan? Hoe wordt zo’n log, verouderd monster van een systeem een manier om mensen te helpen, in plaats van tegen te werken? Zoals Philippe Cremers van Wittemer Beraad in zijn slotwoord benoemde: “Het gaat om rechtvaardigheid. Blijven openstaan voor de ontluisterende en pijnlijke verhalen van de mensen wiens leven werd ontnomen, is de voorwaarde om te bepalen wat rechtvaardig is in het hier en nu.” En dat is wat de bezoekers van de inspirerende middag in Wittem gedaan hebben. De ‘hoe dan’-vraag blijft vooralsnog onbeantwoord, maar aan de passie en inspiratie van de mensen in het veld zal het in ieder geval niet liggen. Dat is een vuur dat blijft branden en opnieuw aangewakkerd is.

L1 was aanwezig tijdens de conferentie. Ervaringsdeskundige mevrouw Schols was daarna te gast in het programma L1mburg Centraal. Bekijk haar persoonlijke verhaal in de video https://l1.nl/l1mburg-centraal-4-28-november-2021-168085/